Праект пра сінадальнасць: Самажаль vs. бязжаль: псіхалагічныя асновы камунікацыі

У папярэднім артыкуле мы разглядалі праблему нездаровага стаўлення да самога сябе, якое ў штодзённым жыцці можа адлюстроўвацца ў выпадках нясталых адносін, якія выяўляюцца ў жалю да сябе (анг. sefl-pity). Тут не ідзе гаворка пра тэалагальны жаль, калі мы шкадуем за здзейсненыя грахі, але пра жаль псіхалагічны, калі замест адказнасці чалавек “падае” да інфантыльнага тыпу рэакцый: лічыць сябе нікудышным, упадае ў слёзы, маніпуляцыі, апраўданні, правакуе жаль іншых у адносінах да сябе.

Іншымі словамі, нясталы падыход да самога сябе чалавек нярэдка пераносіць на іншых, будуючы на гэтым светаўяўленні адносіны з людзьмі і Богам. Гэта праяўляецца асаблівым чынам у праекцыі самажалю (анг. sefl-pity) на іншых людзей, паколькі можа істотна ўплываць на камунікацыю і міжасобавыя адносіны, у тым ліку духоўнага характару.

Праекцыя самажалю

Праекцыя самажалю адбываецца, калі індывід праецыруе сваё самацэнтраванае няшчасце на іншых, ухіляючыся ад праўды і маскіруючы канфлікт. Вось некалькі прыкладаў такога падыходу:

Прыклад 1: Адмова ад здаровага канфлікту:
Калі чалавек баіцца канфліктаў і не жадае сутыкацца з імі, ён можа праецыраваць сваё нежаданне на іншых, сцвярджаючы, што яны выклікаюць канфлікты або няправільна сябе паводзяць.

Прыклад 2: Адчуванне недаацэненасці:
Маці, якая адчувае сябе недаацэненай і неўдзячнай, можа крытыкаваць дзіця за тое, што яно не цэніць яе намаганні. Напрыклад, калі дзіця не заўсёды гаворыць “дзякуй”, маці можа праецыраваць сваю нізкую самаацэнку на дзіця, робячы заўвагі кшталту: “Ты ніколі не цэніш тое, што я для цябе раблю.”

Прыклад 3: Бяздомны і міласціна:
Перад піўным ларком бяздомны затрымлівае, просячы дапамогі на гарэлку. У чалавека ёсць выбар, каб увайсці ў натуральны канфлікт і адмовіць, або запрапанаваць іншыя формы дапамогі. Аднак замест гэтага пачынае жалець сябе, свой час, і “адкупаецца”: дае грошы, каб чалавек “адчапіўся”.

Гэта з’ява, якая ўзнікае з-за недахопу сумленнасці ў адносінах да сабе і іншых, прыводзіць да неэфектыўнай камунікацыі і стварэння нестабільных адносін. Праекцыя самажалю выключае здаровы канфлікт і канкурэнцыю, нават калі яны былі б неабходныя для выпраўлення памылак і садзейнічання асабістаму і калектыўнаму ўзрастанню. У камунікацыі ж, заснаванай на хрысціянскай псіхалогіі, прызнаецца важнасць канфліктаў, пакуль яны не перарастаюць у сваркі, і ўхваляецца спачуванне да іншых без праекцыі на іх самажалю.

Што значыць “не жалець сябе”? Бязжаль прадстаўляе супрацьлегласць самажалю і заключаецца ў адмове ад праекцыі апошняга на іншых, прымаючы адказнасць за свае выбары і свой дабрабыт. У псіхалагічным плане бязжаль лічыцца праявай здаровага эгацэнтрызму, калі індывід не дазваляе сабе быць ахвярай маніпуляцый і знешняга ціску. Яна таксама прадугледжвае павагу да асабістых межаў і самазахаванне (сваёй ідэнтычнасці, светапогляду, межаў і т.п.). Гэта нагадвае канцэпцыю чування, ужо прысутную ў хрысціянскай духоўнасці, і, з псіхалагічнага пункту гледжання, прадугледжвае належны локус кантролю (або месца ўнутранай увагі[1], ад лац. locus – месца), які перашкаджае падзенню ў сузалежнасць.

Бязжаль як сталая пастава

Бязжаль жа, наадварот, з’яўляецца псіхалагічна здаровай паставай. Бязжаль (англ. ruthlessness) не трэба блытаць з жорсткасцю (англ. cruelty) [2], бо гэта процілеглыя паняцці. Жорсткасць уяўляе сабой спробу праецыраваць самажаль у агрэсію ў адносінах да іншых[3], у той час як бязжаль азначае адмову ад праекцыі такога самажалю і прыняцце адказнасці за сваё жыццё і свае рашэнні. Таму важна дакладна адрозніваць гэтыя два феномены, каб правільна зразумець міжасобовыя дынамікі і ўплыў розных мадэляў паводзін.

Ключ сталасці ляжыць у мастацтве ўвагі

Праблема локусу кантролю (месца ўвагі) заключаецца ў тым, што ўвага суб’екта занадта засяроджана на іншых (знешні кантроль[4]), што ўскладняе індывіду адказ на пытанні «Хто я ў гэтай сітуацыі?», «Чаго я хачу?», «Што я перажываю?» і прыняцце метакрытычнай пазіцыі для аб’ектыўнага назірання за сабой. У сувязі з гэтым, метад ўваходжання ў метакрытычную пазіцыю для прыняцця здаровых і правільных рашэнняў быў прапанаваны святым Ігнацыем Лаёлам у адмысловым практыкаванні размовы з самім сабою:

Думаць пра чалавека, якога я ніколі не бачыў і не ведаў, і, жадаючы яму поўнай дасканаласці, разважаць пра тое, што б я сказаў яму рабіць і выбіраць дзеля большай славы Пана Бога нашага і большай дасканаласці яго душы. (ДП 185).

Адваротная сітуацыя, калі локус кантролю арыентаваны выключна на іншых, робіць індывіда – метафарычна кажучы – сляпым у адносінах да сябе, як добра ілюструецца словамі Хрыста: «Чаму бачыш шчэпку ў воку брата свайго, а бервяна ў сваім воку не заўважаеш?» (Лк 6, 41).

Такім чынам, гэты тып локусу кантролю, не арыентаваны на сябе (то бок калі гэта не ўнутраны кантроль[5]) або не праз перспектыву Хрыста[6], але засяроджаны выключна на іншых, уяўляе сабой натуральную перашкоду для сапраўднай сімпатыі і плённага духоўнага адзінства.

Бязжаль жа, наадварот, заахвочваючы сумленнасць і адкрытасць да дыялогу, дапамагае індывіду ўлічваць свае кампетэнцыі і шукаць рашэнні, заснаваныя на крытычных ацэнках, а не на капрызах або комплексах, якія могуць узнікаць з-за неналежнага локусу кантролю або скажонага ўспрымання рэальнасці (гл. таб. 1). Такім чынам, бязжаль дазваляе наладзіць канструктыўную і глыбокую камунікацыю, заснаваную на пошуку праўды і збалансаванай дыскусіі паміж уцягнутымі бакамі.

У сваю чаргу, у хрысціянскай духоўнасці, эмпатыя і сімпатыя з’яўляюцца фундаментальнымі каштоўнасцямі для наладжвання аўтэнтычных і спагадлівых адносін з іншымі. Аднак важна прызнаць неабходнасць балансаваць гэтыя пачуцці з бязжалем, каб пазбегнуць пасткі самажалю і яго праекцыі.

Хрыстос, як мадэль камунікацыі і міжасабовых адносін, дапускае канфлікты, але не сваркі, праяўляе спачуванне без праекцыі самажалю на іншых і заахвочвае прыняцце адказнасці за сваё жыццё і свае рашэнні.

Заключэнне

У заключэнне, эмпатыя і сімпатыя, хоць і з’яўляюцца фундаментальнымі паняццямі ў псіхалогіі і хрысціянскай духоўнасці, павінны быць ураўнаважаны з бязжалем, каб пазбегнуць негатыўных наступстваў праекцыі самажалю. У прыватнасці, чалавек пакліканы навучыцца кіраваць і балансіраваць гэтыя пачуцці і паводзіны, каб наладзіць сапраўдныя, спагадлівыя і канструктыўныя адносіны з іншымі, заснаваныя на сумленнасці, адкрытасці да дыялогу і асабістай адказнасці.

У штодзённай практыцы гэта азначае навучыцца распазнаванню і пераадоленню самажалю, развіваючы канструктыўную камунікацыю, заснаваную на праўдзе і супрацьстаянні, і дазваляючы сабе і іншым расці і прагрэсаваць гарманічным чынам. Інтэгруючы прынцыпы эмпатыі, сімпатыі і бязжалю, можна спрыяць больш збалансаванаму і функцыянальнаму падыходу да міжасобовых адносін і камунікацыі ў адпаведнасці з каштоўнасцямі хрысціянскай псіхалогіі і духоўнасці.

Перайсці да спісу ўсіх тэм праекта.

[1] Пар. Rotter, J. B., «Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement», у Psychological Monographs: General and Applied 1 (1966), 1.

[2] Пар. Grzygowocz, K., «Współczucie w kierownictwie duchowym», у Augustyn, J., Sztuka kierownictwa duchowego, WAM, Kraków 2013, 650. Пар. Marai, S., Żar, Czytelnik, Warszawa 2000, 141.

[3] Пар. Szentmartoni, M., Camminare insiteme. Psicologia pastorale, San Paulo, Milano 2001, 14.

[4] Пар. Rotter, «Internal versus external control», 1.

[5] Пар. Rotter, «Internal versus external control», 1.

[6] Пар. Cencini, A. – Manenti, A., Psicologia e teologia, EDB, Città di Castello 2016, 82-83.