Адлюстраванне і сімпатыя: недаацэненыя канцэпцыі ў св. Клімента Александрыйскага і св. Базыля Вялікага

Аднойчы ў адной са сваіх гамілій пра стварэнне (т.зв. Hexameron) кесарыйскі біскуп, святы Базыль (330 — 379), назаве створаны свет «цудам» (της κτίσεως ενιδρυνθήναι το θαύμα) [1]. Паводле яго бачання, Бог — гэта мастак, які праз акт стварэння сфармаваў прыгажосць гарманічнай прапорцыі.

Базыль будзе рашуча падкрэсліваць прыгажосць усяго створанага парадку і сцвярджаць, што ў пэўным сэнсе стварэнне адлюстроўвае Бога, хаця і ў аслабленым выглядзе: паводле яго, разнастайная прыгажосць свету з’яўляецца адлюстраваннем Божага бляску[2].

Адлюстраванне Божай любові як супрацоўніцтва

Адкуль мог сфармавацца такі погляд пра адлюстраванне? Відавочна, тэма адлюстравання “ўсплывала” ў тэкстах і больш антычных аўтараў, і гэта адлюстраванне асаблівым чынам адносіцца не только да самаго стварэння, але гэта прынцып самога Стварыцеля. Як гэта зразумець? Справа ў тым, што ёсць хрысціянскія аўтары, якія бачылі “прынцып люстэрка” ў межах самаго Бога, хоць вядома што і ўжывалі гэты тэрмін з асцярожнасцю і, хутчэй, па прынцыпу аналогіі.

Ды вось, калі тэма датычыць кантэксту патрыстычнай тэалогіі, асабліва ранняй, то тут важна падкрэсліць як унутраныя, так і вонкавыя боскія асновы тэмы адлюстравання. Напрыклад, св. Клімент Александрыйскі (150 — к. 215) сцвярджае, што любоў Хрыста (Λόγος) у пэўным сэнсе «адлюстроўвае»[3] боскае чалавекалюбства (θεού φιλανθρωπίας) [4], гэта значыць выступае як супрацоўніца (συναγωνιστής)[5]. Гэты старажытнагрэчаскі тэрмін «syn-agonistis»[6], які абазначае суб’ект супрацоўніцтва, мае той жа корань «аг» (гр. «αγ»)[7] са словамі кшталту «прат-аганіст», але з-за іншага прэфікса ён набывае значэнне супрацоўніцтва, падобна «syn-agoge» (бел. сін-агога, што паходзіць ад «συνάγω»: разам [συν] весці [ἄγω]).

У пэўным сэнсе, гэтае супрацоўніцтва паміж Айцом і Сынам, а таксама паміж Сынам і чалавекам, звязана не столькі з сістэмай пакуты і ўзаемазалежнасці, прапанаванай валянцініянамі (гнастычная секта з II-III веку), колькі з функцыяй сімпатычнага адлюстравання. Сапраўды, паводле слоў Клімента, Пан, «з празмернасці любові, пакутаваў у спачуванні (дасл. сімпатыі, συμπάθησον ήμιν) з прыродай кожнага з нас»[8].

Важна падкрэсліць, што адным з фундаментальных паняццяў у эпістэмалогіі Клімента Александрыйскага з’яўляецца аналогія (via analogiae), успадкаваная ад грэцкай філасофскай традыцыі[9]. Акрамя таго, найважнейшым элементам яго эпістэмалагічнай парадыгмы з’яўляецца люстраны адбітак і ідэя адлюстравання ў кантэмпляцыі[10]. Таму, калі знаходзіцца ў ідэі духоўнай аналогіі, але крыху адыйсці ад патрыстычнага кантэксту, можна заўважыць, што гэтая канцэпцыя выяўлялася і ў мастацтве. Прыклад гэтага знойдзены ў касцёле Сант-Ігнацыё ў Рыме: анёл з люстэркам у руцэ, на якім выяўлена манаграма IHS (абрэвіятура ΙΗΣΟΥΣ (г. зн. “Iesous”, Езус)[11]. Візуальны аналіз твора дазваляе выявіць тэалагічны пасыл, укладзены ў аснову гэтай кампазіцыі.

Візуальны аналіз люстэрка ў касцёле Сант-Ігнацыё

У прадстаўленні Бога кантэмплюючаму чалавеку люстэрка дзейнічае як пасрэднік (пар. 1 Ян 2, 5). Гэты пасрэднік злучае дзве часткі: Бога і таго, хто Яго сузірае. З аднаго боку, люстэрка непасрэдна звяртаецца да святла звыш, гэта значыць да нябачнага Бога. З іншага боку, яно аб’яўляе нам бачны вобраз: Яго імя, Езус; такім чынам, бачны вобраз – гэта бляск Айца, splendor Patris[12], імя Езуса, то бок Сам Езус[13].

Хоць Бога ніхто ніколі не бачыў, людзі могуць бачыць Езуса і Яго жыццё (пар. Ян 1, 18). На просьбу апостала Філіпа паказаць Айца Езус адказвае: «Хто бачыў Мяне, бачыў Айца» (Ян 14, 9). Такім чынам, асоба Бога адкрылася нам праз місію і жыццё Езуса, ахвяраванага дзеля збаўлення. Вобраз люстэрка дапамагае зразумець місію Хрыста, які прыводзіць нас да кантакту з Айцом, якога мы не бачым. Гэтае аб’яўленне, якое з’явілася ў Бэтлеемскай гроце, выяўляецца ў тым, што «Бога бачна, Бог адкрыў аблічча сваё, Ён бачны ў Езусе Хрысце» — і ўводзіць нас у сэрца хрысталагічнай веры. У гэтым выразе сінтэтычна канцэнтруецца навізна Новага Запавету» [14].

Cлава Айца — гэта Сын

Вяртаючыся да тэмы валентыніянаў, варта вылучыць крытыку Кліментам Феадота, які «несправядліва называе Бога церпячым (παθεῖν), забываючыся пра Яго славу (δόξης)». На першы погляд гэтая фраза можа здацца не зусім зразумелай, але гіпатэтычна можна сцвердзіць, што для Клімента прынцыповым было ўсталяванне іерархіі збаўчых акцэнтаў у яго апалагетыцы. Таму, удакладняючы гэты сказ, важна памятаць, што, як для Клімента (дарэчы, і для Грыгорыя Тэолага таксама) слава Айца — гэта Сын[15], «πατρὸς δόξης χαρακτή» («вобраз славы Айца»)[16]. У гэтым сэнсе ключ спачування (дасл. сімпатыі, sympátheia) ляжыць не ў самім pathos (цярпенні), ані ў пакутах, адчуваннях, успрыманні ці іншых адценнях pathos. Ключ да sympátheia (узаемаспачування) у кантэксце Клімента — гэта «πατρὸς δόξης χαρακτή» («вобраз славы Айца»), Сын Божы. Аднак праява sym-pátheia, г.зн. сумеснага пакутавання, су-адчування, су-ўспрымання, можа быць выклікана іншымі фактарамі, у тым ліку дэманічнай імітацыяй[17].

У чым розніца сімпатыі і сінадальнасці? (націсні, каб развярнуць анатацыю)

Варта тут зрабіць таксама анатацыю, што прынцып сімпатыі (гр. sympátheia або царк.-сл. сострастие) — гэта аналаг сучаснага прынцыпу сінадальнасці, але ва ўсходнехрысціянскім падыходзе. У разважаннях пра сінадальнасць, канешне ж, акцэнт ставіцца менавата на сінадальнасць як на стыль супольнасці (La sinodalità nella vita e nella missione della Chiesa, 70), а прынцып сімпатыі або царк.-сл. сострастия ахоплівае ўсе абшары формаў існавання.

Працягваючы тэму, некаторыя аўтары таксама інтэрпрэтуюць і Касцёл у тэрмінах sympátheia. Аднак і ў гэтым выпадку крытэрыем сімпатыі з’яўляецца сам Хрыстус. Як не можа быць збаўчага pathos крыжа без самога Хрыста, так і ў Касцёле су-пакутаванне, су-адчуванне — sympátheia — без асабістага Бога не набывае збаўчага значэння.

Заключныя высновы: Сын Божы як люстэрка Айца

Такім чынам, было б разумна разглядаць паняцце су-пакутавання ці су-адчування (sympátheia) не столькі праз прызму цярпення (pathos), колькі праз прызму асобы Сына Божага, як люстэрка Айца, у тым сэнсе, што Ён адкрывае самога Айца (пар. «Хто бачыў Мяне, убачыў Айца», Ян 14, 9). Сам Сын, вобраз Айца і вобраз стварэння, складае хвалу Айца. Ён, як адзіны Пасярэднік, з’яўляецца крытэрыем касцёльнай сімпатыі (пар. модуль V нашага праекта).

Аднак слава Сына ўдзяляецца прапарцыянальна злучэнню (лац. adhaesio) стварэння з Богам. У пэўным сэнсе Езус з’яўляецца «параметрам» як для sympátheia, так і для pathos. Таму, адыходзячы ад гэтага крытэрыю, чалавек губляе славу Божую, і як сцвярджае Базыль Вялікі, калі брат здзяйсняе грэх, неабходна выкрыць яго ўчынак, прытрымліваючыся «ўласцівасці спагады» (συμπαθείας), згодна са словам Апостала: «Калі церпiць адзін член, церпяць з ім усе члены» (1 Кар 12, 26), а таксама: «Калі хто зазнае згаршэнне, ці я не пакутую?» (2 Кар 11, 29)[18].

У чарговых артыкулах разглядзім гэты прынцып у антрапалогіі і анёлалогіі.

Перайсці да спісу ўсіх тэм праекта.

---

[1] Пар. Basilius Magnus, Hex. V, 41A, пар. Garnier, 57.

[2] Пар. Miller, In the Eye of the Animal, 193-194.

[3] Эрык Фрэнсіс Осбарн, аўстралійскі тэолаг, прааналізаваў раздзел VIII з Paidagogos ў ключы прынцыпу рэфлексіі. Ён сцвярджае, што Клімент Александрыйскі ўводзіць адносіны паміж Айцом і Сынам, таму што дабрыня Бога больш відавочная ў постаці Сына, які не аддзелены ад Айца, але злучаны з Ім, так што любоў Сына адлюстроўвае любоў Бога. Cf. E. Osborn, Clement of Alexandria, 139.

[4] Пар. Osborn, Clement of Alexandria, 139. Cf. Tremblay, Clement of Alexandria, 90.

[5] Clemens Alexandrinus, Paidagogos, I, VIII, 63, 3, ed. SC 70, 224. Пар.  J. Kaye,  Some Account of the Writings and Opinions of Clement of Alexandria, 332-333.

[6] ад συνάγω, збіраць, аб’яўдноўваць; гэта кампіляцыя з σύν «з, разам» і ἄγω «весці, штурхаць».

[7] Пар. Pierri, Lessico del Nuovo Testamento per radici, 75.

[8] Clemens Alexandrinus, Le Pédagogue, I, VIII, 62, 2, выд. SC 70, 223.

[9] Jugrin, «The way of ἀνάλυσις», 72.

[10] Пар. Okafor, The Theory of Knowledge in Clement of Alexandria, 95.

[11] Мова ідзе пра квадратуру «Слава святога Ігнацыя» (1686) Андрэа Поццо ў касцёле Сант-Ігнацыо ді Лаёла ў Кампа-Марцыё (Рым).

[12] Пар. Ambrosius Mediolanensis, Christe Redemptor omnium, выд. Pimont, 47.

[13] Пар. Ratzinger, Introdução Ao Cristianismo, 56.

[14] Пар. Benedetto XVI, Udienza generale (16.01.2013), 2.

[15] Пар. Gregorius Nazianzenus, Περὶ τοῦ Υἱοῦ (Carmina dogmatica), 7-8, выд. Moreschini, 4. Пар. Gregorius Nazianzenus, Περί διαθηκών και Επιφανείας Χριστού (Carmina dogmatica), 39-40, выд. Moreschini, 42. Пар. Gregorius Nazianzenus, De Testamentis et Adventu Christi, 39-40, перакл. BL 43-44, 92-93.

[16] «οὗτος ὁ τῷ ὄντι μονογενής, ὁ τῆς τοῦ παμβασιλέως καὶ παντοκράτορος πατρὸς δόξης χαρακτήρ», Clemens Alexandrinus, Les Stromates, VII, III, 16, 6, выд. SC 428, 76.78.

[17] Пар. Basilius Seleucensis, Oratio 3, 3, выд. PG 56A. Cf. Lampe, выд. Lexicon, 1285 (s.v. συμπάθεια).

[18] Пар. Basilius Magnus, Regulae brevius tractatae, 182, выд. PG 31, 1204.