Праект пра сінадальнасць: супрацоўніцтва з Божай ласкай у навучанні Тэафана Пустэльніка

Сінэргія (супрацоўніцтва) чалавека з Божай ласкай — адна з найважнейшых дактрын Тэафана. Нягледзячы на ​​тое, што ён не выкарыстоўвае тэрмін «сінэргія», гэтае паняцце вынікае з кантэксту.

Царкоўнаславянская тэрміналогія: прычынна-выніковая сувязь

У царкоўнаславянскай мове тэрміны «содѣлованïе» і «содѣтельство» з’яўляюцца эквівалентам грэчаскага паняцця сінэргія (συνεργία), нават калі яны ўжываюцца ў розных значэннях. Содѣлованïе азначае дзеянне супрацоўніцтва з кімсьці, у той час як содѣтельство адносіцца да дапамогі і падтрымкі кагосьці. Розніца заключаецца ў прычыне і дзеянні. Гэта лягчэй зразумець, калі мы ўзгадваем сабе прычынна-выніковую сувязь. Справа ў тым, што часам чалавек спрабуе супрацоўнічаць з Богам, несучы свой дар да алтара, не маючы з Богам прымірэння. Таму нездарма пры наяўнасці цяжкога граху, умовай для Камуніі з’яўляецца сакрамэнтальная споведзь. І калі ў чалавека ёсць бар’еры да ласкі (obex gratiae), нейкая антыпатыя да малітвы, і вельмі складана супрацоўнічаць з Богам, як быццам бы не хапае сілы, то варта звярнуць увагу на прычыну: праблему прымірэння з Богам, з бліжнім і з сабой.

Таму, іншымі словамі, калі «содѣлованïе» апісвае само супрацоўніцтва (як факт Завету, прымірэння з Богам), то «содѣтельство» хутчэй паказвае на дзеянне гэтага супрацоўніцтва (працэс як наступства Завету). Што адносіцца да феномена сілы, або моцы супрацоўніцтва, то згадаем пра гэта паняцце крыху ніжэй.

Сіла супрацоўніцтва

Фактычна, Тэафан называе ласку «сілай супрацоўніцтва» («содетельная сила» [1]), а веру «супрацоўніцай» («содетельница» [2]). Для Тэафана прычына і дзеянне знаходзяцца ў непарыўнай сувязі. Чалавек,

чарпаючы з веры пабуджэнні да ўсялякай праўды і абавязак да яе выканання і праз яе ж атрымліваючы на гэта моц ласкі, свабодным рашэннем вызначае сябе на здзяйсненне ўсякай праўды і робіць гэта з пачуццём моцы Пана. У кім спалучана тое і другое, той ніколі не пахіснецца. І гэта — трывалая аснова Касцёла![3]

Часам духаўнік можа распазнаць тэндэнцыю цалкавітай або частковай адсутнасці сілы супрацоўніцтва. Фактычна, гэта выражаецца ў феномене бар’ераў да ласкі (obex gratiae), антыпатыі да малітвы, пачуццёвых і ментальных складанасцяў, каб прыступіць да споведзі і навяртання. Неадноўчы не без псіхалагічнай дапамогі, духаўнік усё ж даследуе і духоўную сферу чалавека, адкрываючы прычыну непрымірэння і варожасці пэнітэнта (пар. 1 П 2), як у звычайных формах атакі (спакуса), так і надзвычайных (абсесія, апрэсія, апантанне).

У такім выпадку касцёл суправаджае чалавека, карыстаючыся асаблівым чынам духоўным распазнаннем, каб адкрыць праблематызаваную сферу жыцця і дапамагчы выйсці, як ад неўпарадкаваных прывязанасцяў, так часам і з драматычных выпадкаў духоўных уплываў.

Вера без учынкаў?

Варта адзначыць, што Тэафан займае вельмі крытычную пазіцыю ў адносінах да тэалогіі «sola fide» (толькі вера, без учынкаў). Крытыкуючы такі падыход ён сцвярджае, што нядзіўна, што многія адданыя такой пазіцыі: яна вельмі прывабная, але не мае праўды, толькі падман (рус. прелесть, гр. πλάνη), пра што ён іранічна кажа наступнае:

Увераваў, і ўсё тут: і грахі прабачаны, і вечнае пакаранне адменена, і падзення не бойся, і цноты ўсе самі сабою ідуць ад сэрца, і Хрыстос у табе, і ўжо нягледзячы ні на што не пакіне цябе; рай і Валадарства Нябеснае — тваё, і падобнае — застаецца толькі радавацца: ні прац, ні асцярог, ні змаганняў — дарога гладкая і вясёлая[4].

Безумоўна, Тэафан сцвярджае, што ў Хрысце Збаўцы ўсе ўжо збаўлены і здзейсненага Ім збаўлення дастаткова для ўсіх. Аднак, каб кожны быў праз Яго збаўлены, неабходна пэўным чынам ісці за Ім і атрымаць гэтае збаўленне. Збаўленне гатова кожнаму, але неабходна прайсці свой шлях і прыняць яго. У гэтай фазе мы сутыкаемся з намаганнямі, «намаганнямі нямалымі, — і смуткі, і асцярогі, і змаганні» [5].

Супрацоўніцтва і Святая Тройца

Што тычыцца сінэргетычнай тэрміналогіі, Тэафан выкарыстоўвае словы «садзецель» і «супрацоўніцтва дзеля збаўлення» (арыг. «соделование») з трынітарным акцэнтам:

— Дык вось, да Айца прыходзяць праз Сына, а да Сына як?
— А да Сына прыводзяцца Айцом, як Сам жа Пан кажа: Ніхто не можа прыйсці да Мяне, калі не Айцец паслаўшы Мяне прыцягне яго (пар. Ян 6, 44, цыт. зг. з арыг.). Калі без прыцягнення да Сына справа збаўлення кожнага і пачацца не можа, а прыцягненне гэта здзяйсняецца Айцом, то відавочна, што пачатковы Садзецель збаўлення кожнага ёсць Бог Айцец. Памятай жа гэта і вызнай кожны, хто шукае і спадзяецца быць збаўленнем у Пану Езусе, і за Ім заўсёды сузірай правіцу Айца Твайго Нябеснага, Які прыцягвае цябе да Яго [Сына].

— Але і Айцец як прыцягвае да Сына?
— Прыцягвае Духам Святым, Які затым і ўсё неабходнае для выратавання здзяйсняе ў розумах і сэрцах збаўляемых. Хрыстос Збаўца, пацярпеўшы, памершы на крыжы і ўваскросшы, узнёсся на нябёсы і сеў праваруч Бога Айца; замест Сябе ж паслаў ад Айца Духа Святога, Які, знаходзячыся ў сапраўдным Касцёле, і ўладкоўвае цяпер збаўленне кожнага[6].

У сваіх творах Теафан паказвае, што Божая ласка не з’яўляецца аўтаматычным дарам, але патрабуе супрацоўніцтва чалавека. Каб дасягнуць такога стану, чалавек павінен прыняць усіх трох Асоб Найсвяцейшай Тройцы і супрацоўнічаць з Божай ласкай[7]. Па словах Пустэльніка, ласка ніколі не пакідае чалавека, які імкнецца наблізіцца да Бога і жадае атрымаць Яго благаслаўленне.

Дапаможная ласка паводле праваслаўнай дактрыны

Паводле яго дактрыны, для асвячэння і атрымання ласкі чалавек павінен выконваць праграму, паказаную яму, і дзейнічаць пад яе кіраўніцтвам ва ўсіх сферах жыцця:

Воля мае Пана [як] Бога (арыг. «Воля имеет Господа Богом»), калі беспярэчна схіляе шыю сваю пад ярмо збавенных Яго запаведзяў, або калі цярпліва і добранадзейна ідзе шляхам збаўлення, які заснаваны Панам і Збаўцам, не вынаходзячы ў саманадзейнасці сваіх самаробных шляхоў. Мы з вамі высвятлялі аднойчы, у чым заключаецца гэты шлях. Паўтару вам: прыняўшы Боскія моцы ў Сакрамэнтах і саграваючы іх праз усе святыя абрады Касцёла, ідзі, пры святле веры, шляхам запаведзяў, пад кіраўніцтвам пастыраў, — і выратуешся[8].

Ён вучыў, што ласка прыходзіць да чалавека праз Божае Слова і заклікаў усіх далучацца да пакутаў Хрыстовых не толькі розумам, але і дзеяннем: «такое далучэнне (rus. «приоб­щение») зводзіць багата і саму ласку ўнутр чалавека»[9].

Паводле яго дактрыны, самавыпраўленне павінна быць актам свабоды, якому спрыяе дапаможная ласка (арыг. «вспомоществующая благодать»). Тэафан вучыў, што ласка абуджае, але не прымушае, і дзейнічае, ніколі не парушаючы сакральнасці свабоды[10]. Свабода заўсёды застаецца з чалавекам і што ён можа ўпасці, незалежна ад свайго ўзвышанага стану дасканаласці і блізкасці да Бога: «Таму кожны можа ўпасці, на якой бы высокай ступені дасканаласці ні стаяў» [11]. У той жа час, паводле Тэафана, боскія дары даюцца не безумоўна, а пры ўмове, што чалавек ахвяруе сябе Богу[12].

Згодна з дактрынай Феафана, ласка не даецца раптоўна цалкам душы, не даецца ёй цалкавіта, асцерагаючыся, што чалавек забудзецца і, пагарджаючы дарам, загубіць сябе. Ласка паводле Пустэльніка суцяшае толькі часткова і «падае яўную руку дапамогі толькі ў рэдкіх і найнебяспечных выпадках» [13].

Заканчэнне

Падводзячы вынік, канцэпцыя сінергіі адносіцца да ўзаемаадносін паміж Божай ласкай і намаганнямі самога чалавека. Вернік, супрацоўнічаючы з Боскай ласкай, свабодна вызначае сябе на здзяйсненне любой праўды і здзяйсняе яе з пачуццём моцы Пана. Не адчуваючы сілы супрацоўніцтва, чалавек пакліканы распазнаць прычыну бар’ераў да Божай ласкі і можа прасіць аб дапамозе ў іх распазнанні. Калі Тэафан, у прыватнасці, называе ласку «супрацоўнай сілай», а веру — «супрацоўніцай», гэта значыць, што вера з’яўляецца крытэрыем, які дапамагае распазнаць ступень супрацоўніцтва або яго адсутнасці. З іншага боку, жыццяздольнасць веры крыецца ў суадносінах веры з учынкамі, зразумелымі не столькі паасобку, але калі яны згодныя з логікай індывідуальнага шляху духоўнай барацьбы.

У наступным параграфе будзе разгледжаны прэфікс «с-», «су-», «со-», які выкарыстоўваецца для абазначэння адзінства і супрацоўніцтва паміж чалавекам і Богам, як гэта відаць у слове «су-працоўніцтва». Можна заключыць, што канцэпцыя сінергіі і супрацоўніцтва з’яўляецца фундаментальнай ва ўсходняй хрысціянскай тэалогіі для абагаўлення чалавека.

Перайсці да спісу ўсіх тэм праекта.

---

[1] Пар. Феофан Затворник, О разных предметах, 184.198-199.

[2] Феофан Затворник, К Титу, К Тимофею, 734 (уласны пераклад).

[3] Феофан Затворник, К Титу, К Тимофею, 734-735 (уласны пераклад).

[4] Феофан Затворник, О разных предметах, 199 (уласны пераклад).

[5] Феофан Затворник, О разных предметах, 199 (уласны пераклад).

[6] Феофан Затворник, О разных предметах, 70-71 (уласны пераклад).

[7] Пар. Феофан Затворник, О разных предметах, 252.

[8] Феофан Затворник, Слова к Тамбовской пастве, 176 (уласны пераклад).

[9] Феофан Затворник, Письма о христианской жизни, 415 (уласны пераклад).

[10] Пар. Феофан Затворник, О разных предметах, 227, 273.

[11] Феофан Затворник, О разных предметах, 255 (уласны пераклад).

[12] Пар. Феофан Затворник, О разных предметах, 256 (уласны пераклад).

[13] Феофан Затворник, Письма о христианской жизни, 419-420 (уласны пераклад).